БАРАНАВІЦКІ КРАЯЗНАВЕЦ / BARANAVICKI KRAJAZNAVIEC /

Пераможнай бітве пад Палонкай 355

Віктар СЫРЫЦА

старшыня Баранавіцкай РадыТаварыства беларускай мовы імя Францыска Скарыны

Беларускі гісторык Генадзь Сагановіч, вывучаючы падзеі     1654-1667 гадоў, назваў сваю кнігу “Невядомая вайна”.

Для беларускага народа самая жудасная вайнаў яго гісторыі і сёння застаецца невядомай.

Пачатак вайны 1654-1667 гг.

 Казацка-сялянская антыфеадальная вайна 1648-1651 гг. стала пачаткам разбуральнага веку ў гісторыі Беларусі. За ёй пачалася яшчэ больш страшная вайна 1654-1667 гг., у якой загінула больш за палову тагачаснага насельніцтва Беларусі. З гэтай вайны і пачаўся заняпад магутнасці як Рэчы Паспалітай, так і Вялікага каняства Літоўскага. У 1654 г. вайну з Рэччу Паспалітай распачаў маскоўскі цар Аляксей Міхайлавіч, які хацеў далучыць беларускія і ўкраінскія землі да сваёй дзяржавы і атрымаць выйсце да Балтыйскага мора. У Маскве яшчэ задоўга да таго звярталі ўвагу на слабасць Рэчы Паспалітай, што абяцала магчымасць рэваншу за паразы пачатку XVII ст. Поспехі царскіх войскаў у 1654-1655 гг. перасягнулі самыя смелыя спадзяванні. Удалося захапіць амаль усё Вялікае княства Літоўскае. Не паддаліся толькі Стары Быхаў, Слуцк, Ляхавічы, Нясвіж. 31 ліпеня 1655 года была захоплена Вільня і цар Аляксей Міхайлавіч абвясціў сябе Вялікім князем літоўскім. Марш царскіх арміяў быў прыпынены толькі ўваходам улетку 1655 г. у польскія межы шведаў, чыёю мэтай, сярод іншага, было – загарадзіць пераможнай Маскве дарогу да балтыйскага ўзбярэжжа. Шведскае нашэсце прывяло да спынення ваенных дзеянняў Рэчы Паспалітай з Масквою, якая глядзела на экспансію скандынаваў без сімпатыяў. У лістападдзе 1656 г. у Нямежы пад Вільняю было заключана замірэнне. Рэч Паспалітая пагаджалася на вельмі цяжкія ўмовы: прызнавала за царом тытул Вялікага князя літоўскага, пагаджалася з ягонаю ўладай над украінскімі і беларускімі землямі, абавязвалася абраць цара на найбліжэйшым сойме каралём польскім. Масква за тое спыняла ваенныя дзеянні супраць Рэчы Паспалітай і распачынала ў Прыбалтыцы вайну са шведамі.

Рэч Паспалітая пагадзілася на такія цяжкія ўмовы толькі з прычыны шведскай пагрозы. Калі гэтая пагроза аддалілася, Рэч Паспалітая пачала рабіць захады дзеля пераможнага заканчэння вайны з Масквою. Варшаве ўдалося перацягнуць на свой бок казакоў: у верасні 1658 г. у Гадзячы была заключана унія, паводле якой новы казацкі гетман Іван Выгоўскі разам з казакамі станавіўся на бок польскага караля. Падначалены яму палкоўнік Іван Нячай пачаў вайну з маскоўскімі войскамі ў Беларусі. Сітуацыя ў беларускіх землях для маскоўскага войска значна пагоршылася. Таму над маскоўскім войскам быў пастаўлены вопытны ваявода Іван Хаванскі. Ён захапіў Горадню, а затым Берасце. Апошні горад быў “да найменшага будынка... разбураны, спалены і ў нішто ператвораны”. 

20 сакавіка 1660 года 30-тысячная маскоўская раць падышла да Ляхавіцкага замка, каб захапіць гэтую магутную фартэцыю і апошнюю цытадэль беларускага супраціва. Але чатырохтысячны гарнізон на чале з камендантам Станіславам Юдзіцкім, маючы моцную артылерыю, мужна бараніўся і наносіў вялікія страты праціўніку.

Аблога Ляхавіч у 1660 годзе. Гравюра XVII ст.

Усе сілы Польшчы былі занятыя вайной з украінскімі казакамі і шведамі. Таму першыя, найбольш цяжкія гады, вайны Беларусь практычна ў адзіноце спрабавала супрацьстаяць шматтысячным маскоўска-казацка-татарскім ордам ды нямецкім наймітам. Але ў траўні 1660 года, пасля шэрагу перамог над Карлам Густавам, паміж Варшавай і Стакгольмам быў нарэшце падпісаны мірны трактат. I цяпер Польшча магла вылучыць частку сілаў для дапамогі скрываўленаму Вялікаму Княству. На Берасцейшчыну, дзе змагалася войска гетмана Паўла Сапегі (каля 8 тысяч ваяроў) быў накіраваны ўкраінскі ваявода Стэфан Чарнецкі з 4-тысячнай дывізіяй.

Палонкаўская бітва 28.06.1660 г.

Спачатку быў выбіты маскоўскі гарнізон са Слоніма. Павел Сапега з-пад Жыровічаў паслаў некалькі загонаў ў кірунку Ляхавічаў.

Гетман Павал Сапега. Украінскі ваявода Стэфан Чарнецкі.

Ляхавіцкі замак паспяхова абараняўся ад войскаў ваяводы Хаванскага. Атакаваўшы Слонім Павал Сапега хацеў адцягнуць на сябе хоць частку абложнікаў замка. Першая сустрэча з раз’ездам (пошукавым аддзелам) праціўніка закончылася паразай расейцаў. Ацалелыя рэшткі ўцяклі ў свой лагер пад Ляхавічамі. I тут царскі ваявода Хаванскі выступіў насустрач аб’яднанаму беларуска-польска-літоўскаму войску.


З вечара 27 чэрвеня дывізіі Сапегі і Чарнецкага сталі ў баявыя шыхты. Цэнтр заняло войска Чарнецкага. На крылах пазіцыі размясціліся сапегаўцы: на правым – жаўнеры пад камандай Вайніловіча, на левым – на чале з Палубінскім. Маскоўскі ж ваявода ў цэнтры свайго войска паставіў пяхотнікаў і вершнікаў-рэйтараў, на левым крыле – конніцу князя Шчарбатага, а вершнікаў правага крыла ўзначаліў сам.

Схема бітвы 1660 пад Палонкай.

А 8 гадзіны раніцы 28 чэрвеня 1660 года Іван Хаванскі, які меў войска больш як 20 тысяч чалавек, распачаў бітву. Першай пайшла ў атаку конніца той беларускай шляхты, якая яшчэ раней была змушаная прысягнуць на вернасць маскоўскаму цару. У часе пераправы цераз балоцістую рэчку яна трапіла пад моцны агонь рушніц, а затым была разбітая контратакай ваяроў Чарнецкага. Сам правадыр “прысяжнай шляхты” трапіў у палон. На дапамогу маскоўцы паслалі 6 тысяч пяхотнікаў. Ды на пераправе цераз тую ж рэчку яны былі заатакаваныя беларускімі і польскімі гусарамі. Вершнікі ў вадзе і на прыбярэжжы секлі ратнікаў Хаванскага. Пад агнём маскоўскай артылерыі пайшло ў наступ левае крыло беларускага войска. Грузнучы ў балоце, коштам вялікіх стратаў гусары Палубінскага прарваліся на сухазем’е. Прарваліся наперад таксама войскі цэнтра і правага крыла.

Вялікалітоўскія гусар і мушкетнік

з войска Паўла Сапегі.

Хаванскі кінуў на дапамогу ратнікам рэшту сваіх сілаў – найлепшыя баярскія палкі і нямецкіх рэйтараў. Пакінуўшы ўжо за спіной нялёгкую пераправу, беларуска-польска-літоўскае войска мела толькі такі выбар: перамагчы або памерці. Жаўнерам трэба было вытрымаць і пераламіць ход змагання. I яны выстаялі.

Маскоўцы напачатку таксама націскалі з вялікім імпэтам. Ім, ужо прывыклым да перамог у гэтай вайне, калі амаль увесь беларускі край ляжаў пад нагамі, не выпадала ганьбіць сябе паразай. Але нашая зацятасць, нашая рашучасць адпомсціць за знішчаную, высечаную, змардаваную Бацькаўшчыну, за былыя няўдачы і прыніжэнні былі мацнейшыя. Вось ужо маскоўскі ваявода Хаванскі паранены шабляй у галаву. Вось ужо радзеюць варожыя шыхты. Гасне бляск у баярскіх вачах, з’явілася разгубленасць на іх тварах. А тут харугвы Вайніловіча зайшлі збоку і імкліва ўдарылі ў фланг, потым зайшлі з тылу. I, нарэшце, праціўнік асаджвае разгарачаных коней, паварочвае назад. А нашы гусары і панцырныя нястрымна рвуцца наперад, і рукі з шаблямі не адчуваюць стомы. Жаўнеры Вайніловіча пры атацы натрапілі на маскоўскую пяхоту з артылерыяй, што замацавалася ў фальварку. Удзельнік бітвы пад Палонкай пазней успамінаў гэты момант: “Позна было агонь даваць, калі ляцеў град куль. Палеглі забітымі шмат жаўнераў, шмат атрымалі раненні. Але яшчэ з большым імпэтам пайшлі мы на іх, бо ўбачылі, што ледзь не ўсе загінем, калі спіны пакажам (гэта значыць, калі кінуцца ўцякаць). I ваяры Вайніловіча лезлі ў агонь, у самае пекла бою, ды так і змяшаліся з маскоўцамі, як зерне з сечкай”. Выбітых з такой цяжкасцю з фальварка маскоўскіх пяхотнікаў дабівала ў чыстым полі конніца. “Цяжка было раз’юшаным жаўнерам звязаць рукі і выбілі яны тры тысячы да аднаго”, – быццам апраўдваючыся, пісаў потым Павел Сапега.

Пыхлівыя заваёўнікі ратаваліся ўцёкамі, гінучы пад шаблямі сапегаўцаў і ваяроў Чарнецкага. Трапіў у палон Шчарбаты, загінуў другі маскоўскі ваявода – Змееў, які з-пад Нясвіжа прыйшоў на дапамогу Хаванскаму.

Пасля вырашальнай бітвы 1660 года пад Палонкай

З дзвюма шабельнымі ранамі галавы сам Хаванскі панічна пабег пад Ляхавічы. Ён хацеў прыхапіць рэшту ацалелага войска і пад яго аслонай уратавацца. Наступнай ночы ён быў ужо ў Менску. Адтуль рушыў далей на ўсход. Дыханне перавёў толькі ў Смаленску.

У кінутым уцекачамі лагеры пад Ляхавічамі пераможцам дасталіся вялізныя трафеі. Асабліва радаваўся Павел Сапега шматлікай артылерыі, запасам пораху. Было тут таксама багата мукі і больш як сем тысяч нарабаваных у сялян кароў. Паводле сведчання Шчарбатага, пад Палонкай загінула 16 тысяч маскоўцаў. Гэта быў поўны разгром галоўнай царскай арміі, якая тады дзейнічала ў Беларусі, і карэнны пералом у ходзе вайны 1654-1667 гг. Ад Палонкі пачалося выгнанне маскавітаў з нашай зямлі. У тылах праціўніка з новай сілай разгарнулася народная партызанская барацьба. Неўзабаве войскі Сапегі і Чарнецкага былі ўжо пад Барысавам. Гэтым жа летам вызваленне святкавалі яшчэ ацалелыя жыхары гарадоў Крычава, Шклова, Амсціслава.

На Падняпроўі і Падзвінні пад акупацыяй яшчэ заставаліся некаторыя абшары і такія гарады, як Полацак і Віцебск, але вайна ўжо хілілася да свайго канца. Яшчэ некалькі гадоў працягваліся паходы і бітвы. Былі бліскучыя перамогі, здараліся і паразы. I нарэшце на самым пачатку 1667 года ў вёсцы Андросаве пад Смаленскам паміж Рэччу Паспалітай і Маскоўскай дзяржавай было падпісанае замірэнне. Да Масквы адыходзілі ўсходнебеларускія землі – Смаленшчына і заходняя Браншчына, а таксама левабярэжная Украіна і Кіеў. Беларускія землі засталіся ў складзе Рычы Паспалітай, але страцілі больш за палову свайго насельніцтва. Маскоўскаму цару не ўдалося здзейсніць свой асноўны намер – захапіць усю Беларусь і дабіцца выйсця да Балтыйскага мора.

Схема ваеннай кампаніі 1660 года з кнігі Міхася Чарняўскага “Дзясяць бітваў”.

Так нашчадкі ліцьвінаў ушаноўваюць памяць змагароў за незалежнасць і свабоду Бацькаўшчыны.